Wstęp

Bogumił

Wiesław

Epilog

 

 

 

WIESŁAW

 

DIALOG,

W KTÓRYM JEST RZECZ O PRAWDZIE, JEJ PROMIENIACH I DUCHU.

 

JAKO TREŚĆ

 

 

 

 

 

 

 

31. Bo możecie wszyscy, jeden po drugim,

prorokować, aby się wszyscy uczyli i wszyscy

pocieszeni byli...

Św. Paweł, XIV.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

— A ja wam mówię — Wiesław się odzywa —

Że, co opinii głosem się nazywa,

To jest... cóż?...

...to jest Proroctwa promieniem

Ostatnim... z którym świat nie całkiem zrywa.

To jest — Ludzkości wstrząśniętym sumieniem!...

I nie Narodu tego lub owego,

Wedle spuścizny i Ojczyzny jego

(Co tylko służy ku zespołecznieniu

Różnowyraźnych akordów w Sumieniu),

Ale Ludzkości, ile jej dojrzewa

Co wiek, co wieku mąż, co cud, co dzieło,

Jeśli się w Boga obliczu poczęło!

 

— To jest mistycyzm — Konstanty mu na to —

Lub filozofia; to Schelling i Plato...

 

— To urojenie głów bezczynnych — doda

Generał jazdy.

— To jest może Oda

Do czynu... — szepnie mąż tak zwany stanu.

 

— A ja zaprzeczyć śmiem jasnemu panu —

Prowadził dalej Wiesław — mnie się widzi,

Że człowiek zawsze sił się wyższych wstydzi

I, do motyla podobny na wozie,

„Ot! jakże ciężę mu...” — lubi powtarzać...

— Nie przeczę... owszem... (choć się kocham w prozie)

Konstanty na to — lecz... może się zdarzać!

— Jeśli mistycyzm jest to urojenie,

Lub urojenie tylko mistycyzmem,

To nie wiem, za co słowo to: sumienie,

Miałby dotykać kto z was ostracyzmem...

I owszem... toć jest urzeczywistnienie

Najdoskonalsze, i może jedyne,

I owszem, brylant to jest, który wagą

Przecieka, prując powierzchowną glinę,

I owszem — prawda to, z swą piersią nagą!

 

Co większa — tu się spytam Generała —

Czy siła, która zastęp by złamała

Karabinierów konnych, jest marotą?...

Nie — a więc mniejsza, czy z spiżu, jak działa,

I czy jest konna, czy chadza piechotą,

Jeśli przepędza zbrojnych — mniejsza o to[1].

 

— I owszem — na to z uśmiechem Generał —

Rad bym dowodził takowym żołnierzem...

 

— A ja bym — na to ktoś — rad go ubierał

I karmił wojsko takie...

 

— Bardzo wierzem! —

Krzyknięto, wielce dowcip chwaląc owy,

I o opinii nie było rozmowy...

 

Bo tak się w Polsce, tej najtragiczniejszej

Z narodów, każda dyskusja przecina,

Choćby o rzeczy z ważnych najważniejszej,

Choćby o siłę szło, co sprawę wszczyna:

Dowcipność lada, często bardzo krucha,

Skrępowanego prawdy Ugolina

Druzgoce. — Cichość nastąpiła głucha,

Jak po zaśpiewie na pogrzeb chóralnym,

Jak po zabiciu kogoś (choć moralnym),

Jeśli moralnym  może być zabicie?!!

 

— Panowie! — Wiesław wszczął — czemu milczycie?

Czemu po śmiechu każdym — taka próżnia?

Czy nie zabito w lesie tym podróżnia? —

Czemu ta cichość, jakby po przestępstwie?

Otóż znów powiem wam, ja, natręt nudny,

Że to po drwinach z prawdy — po odstępstwie!...

I — —

 

Tu zaczęto zżymać się: — Obłudny...

Wykrętarz... człowiek świata nie znający —

Szeptano.

 

— Och! znam ten świat cudny

I przeto trzymam go tak za puls drżący,

A w chore oczy patrząc, śledzę życie —

Znam go — bom spytał was, czemu milczycie?

To dość...

 

Tu kilku rzekło: — Gadaj daléj...

 

— Widzicie! — prawda jest — tylko się pali

Pod popiołami białymi, co leżą,

Jako Westalek chór z śnieżną odzieżą.

 

Owóź — opinii jeszcze onej cieniem

Jest i milczenie to wasze przed chwilą...

Bo ona-rzekłem już — że jest promieniem

Ostatnim proroctw... sny jej — się nie mylą...

Ona, jak chmury dotknie — to wystrzela;

Ona, jak słowo rzeknie — to się wciela;

Ona, jak czoło pomaże — to wstawa

I promienieje, i promień rozdawa...

Bo ona — głosem Ludu!—głosem Boga!

Tu muszę szerzej mówić — tu jeżeli

Bym przerwał — krzywa by was mogła droga

Tam powieść, kędy źli chodzą anieli —

Tu już nie pytam was o pozwoleństwo,

Sam mówię... Skądże głos ów ma pierwszeństwo?

Czemu na puszczy on ma być wołaniem?

A stąd proroctwem czemu?— W Izraelu

Skąd są proroki? — z tym się zapytaniem

Przechadzam... Owóż widzę ich tam wielu,

Jako z pospólstwem, z książęty, z kapłany

Najuporczywiej walczą te łachmany —

Któż oni? — prawo jakie ich podpiera?

To—że dla prawdy każdy z nich umiera

Co dzień, co chwila, co słowo, co groza,

Co oklask... Prawa przed nimi litera

Drży jak pod wiatrów skrzydłem żółta łoza,

I mają tylko dwa warunki z góry[2],

Pierwszy: że jeden Ojców Bóg, a wtóry:

Żeby walczyli prawdą i dla prawdy.

Dziś — kiedy w ustach Lud wszędzie i zawdy,

Głos ludu musiał wnijść, i masz go w Jury[3].

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Opinio! Ojczyzn ojczyzno— twe siły

Są z głosu ludu... głos ten wszakże wtedy

Pozarastane otwiera mogiły

I jest ogromnym głosem Boga, kiedy

Już tylko głosem i bez swojej siły,

Kiedy orzeka prawdę, by ją orzec,

Jak w nieczłowieczym ujęciu toporzec...

 

Kiedy jest przeto na puszczy wołaniem:

Gdy musi żebrać, aby go słuchano,

Choć mógłby bawić tęcz umalowaniem,

Kiedy jest ducha ostatnią wygraną...

 

Kiedy, bez kształtu prawie i bez linii,

Głos czegoś... nie wiem... głos jakiejś Opinii.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

To strach! — — milczycie teraz — strach to wielki,

Ten głos, przez potów, krwi i łez kropelki

Ociekający w sumienia naczynie

Pod narodami, jak w mistyczną skrzynię,

Jak w wór bajeczny Greków z morskim wiatrem,

Jak w ściek pod męczeństw tu amfiteatrem...

 

*

 

To mówiąc — słuchać każę — każę na to,

By nie ociekła i stąd kropla za to...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ho! więc prorokiem jesteś? — nie wiedziałem! —

Konstanty wrzaśnie — a inni z zapałem:

— Przestań! — a inni: — Mów!...

 

— Już powiedziałem —

Więc, co jest prorok, wiecie — a co wieszcze,

Przestańcie gwarzyć, pokrótce obwieszczę:

Jako więc prorok, wychodząc z sumienia,

Prawdą dla prawdy gore w kształt płomienia,

Tak wieszcz z piękności wychodzi poczucia

(A piękność kształtem Prawdy i Miłości),

Więc od snowania wchadza do wysnucia,

Określa profil... stąd — zalet całości

Szukamy w wieszczu — stąd wszyscy wieszczowie

Rozpoczynali piękności podziwem,

Stąd nieraz wiecznych się z nich rzeczy dowie

Ten tylko, kto wie: że ogniw z ogniwem

Złączeni właśnie są przez przeciwności —

Że za profilem Prawdy i Miłości

Tegoż profilu całość jest odjemna,

Przeciwna — jakbyś wystrzygł nożycami

Z papieru, i część odleciała ciemna,

Część tła, co w profil się szczerbami plami.

Tę część na niebo kładąc, wieszcz powiada:

„Oto błękitnej prawdy jest plejada...” —

Gdy prorok, owszem, część istotną bierze,

W Nadziei razem, w Miłości i Wierze,

Bo prorok idzie, wieszcz po próżni lata,

Unosi, częściej zachwycać potrafia,

A wróżbiarz z fatów, z przypadkowań łata,

Nie idzie ani ulata, lecz trafia...

I tak w Italii — tej mojej Macosze,

Tak pięknej! — wieszczów laur na gruzach szumi,

I tak u Matki mojej — jest po trosze

Proroctwa, choć je Car i głupstwo tłumi:

Car, bo rozumny — głupstwo, bo tchórzliwe,

Zamiast oczyszczać, depce serca żywe!

 

*

 

I tak — wróżbiarze z trafów się karmiący

To są dzisiejsi świata politycy,

Kuglarze — Fatum słudzy— czarownicy!...

Tym wieszcz i prorok miecz to gorejący —

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Tu kredą koło zakreślił na stole,

A potem z środka promień wywiódł w kole

I mówił:

—Środek, który centrum znaczy[4],

Znaczy i sposób w tym polskim języku,

Który ma w sobie i w ludziach słuchaczy—

Owóż to jeden sposób! — O! Mistyku

Największy, Piaście stary, tyś to wiedział

Od złotowłosych pielgrzymów zza świata...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tu zamilkł — potem rzekł: — Ta cała krata

Promieni w formy strzelających przedział

To są prorocze wnętrzności narodu —

A wieszczów wieniec to linia obwodu,

A wnętrzny koła a s t r, skąd są promienie,

To przenajczystsze narodu sumienie!

 

Stąd to natchniony kmieć na trafowników,

Na powierzchownej prawdy udawaczy,

Ma ono mądre słowo: Czarowników.

Czar w ludzie jest to, co le prestige znaczy.

— Więc niechaj prawdą dla prawdy walczący

Wpierw rozczarują Czar ów czarujący,

Czar ów, co władzy zewnętrznym kłamaniem

(Więc nie od Boga władzy pochodzącéj),

Niech go odgarną dziś — a dziś powstaniem!

Dziś jeszcze — wstawszy stąd, od tego stoła,

Gdzie zasiedliśmy w podobieństwo koła.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A czar ów — w nas jest, kiedy się drapujem;

W niewiastach, kiedy anielskości kłamią;

W duchownych, w których ducha mało czujem;

W konspiratorach, co sztylety łamią

Na wykrzykników trupie; w mężach stanu,

Co w oknach lampy palą przez noc całą;

W poetach, ile zaślepieni chwałą...

Najjaśniejszemu(?) ci wciąż służą panu,

Bo on — to papież czaru.

Czar papieży,

Ile z zewnętrznej pochodzi przyczyny,

Z szat drogich, pawich piór i pajęczyny

Koronek — również do niego należy[5] —

I — przez to tylko łączność tam być może,

Nim wojnę prawdy Polska wygra w sobie,

Nim przed oblicze miecz przyniesieni Boże[6]

A On odpowie: „Dość jest. Resztę zrobię...”

 

*

 

O Polsko! granic twych nie widzę linii,

Nic nie masz oprócz głosu — tak uboga!

Istniejesz przecie — tyś córą opinii,

Tyś głosem, który jest to — co głos Boga.

 

*

 

O Polsko! — twoim proroctwo wyznaniem,

Bo jednaś dzisiaj na puszczy wołaniem...

 

*

 

Tak wierzę — tak jest — ile człowiek może,

Że jest, powiedzieć — tak jest. Wielki Boże!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A teraz — wróćcie do waszej rozmowy,

Do rozłamania głosu na koterie,

Gdzie w drobnych kółkach coraz geniusz nowy

Powstając, ludzkie za sobą mizerie

(Osobistości) będzie wlec dopóty,

Aż i proroctwa nie stanie... na buty!

 

*

 

Tu przestał — słowo hamując ostatnie.

Jedni mówili: — Prawdę ma — a drudzy,

Że się tłumaczy nie dość akuratnie,

Że demokratą ni arystokratą,

Że mógłby wody dolewać jak słudzy

Na Galilejskiej Kanie. — Wiesław na to:

 

— O! bracia — wino jeśli silne dawam,

Nie małobaczny piwnic jam niszczyciel,

Tylko że w Wierze o winie przestawam;

Jak zbraknie — wody dam — zmieni Zbawiciel!...

 

*

 

Tu przemilkł... potem rzekł: — Prawdy powietrze

Póki jest czyste, wszystko się rozwija:

Weselsze kwiaty, liście w sobie letsze,

Jaśniejszy lilii dzban, smuklejsza szyja,

Wolniejszy człeka ruch i myśli człeka...

 

*

 

To zbrudź — to zamąć: liść, kwiat, człowiek — czeka!.

 

*

 

A chcecież widzieć tego — który mąci?...

Oto — patrzajcie tam — stoi ten krwawice

I mówi: „Jam jest, który Pana strąci

Z wysoka, jako zepsuty latawiec —

Jam jest — któremu msze się także mruczą

W każdym pochlebstwie sobie, każdym swarze,

W teatrze pychy własnej, w pychy farze...

Jam jest, któremu nieraz dzieci uczą

Na księży: wdzięczyć nakazując twarze,

Stygmatyzować fałszem — biedzić — krasić...

Któremu palić świece — nie nowina,

I nie nowina zapalone gasić;

Któremu poszczą nieraz — ba, i biczem

Tną się... by o tem wszystkiem trąbić niczem!...

Któremu stroją się w ornaty złote,

Krok udawając, co nie z tego świata,

Albo i w chłopską, dziurawą kapotę,

Albo i w mądry biret... i w stygmata...

Jam jest on wszech-fałsz zewnętrznego świata!...”

 

*

 

Ten — ów — widzicie, mąci — mąci tyle,

Że gdy do walki wyjdzie z nim gladiator,

To nieraz bracia, co wątpią o sile,

Wpierw mu jak Jowisz murem staną Stator,

Albo rozszarpią... i uczczą — w mogile!...

*

Ileż to razy za piękne on stawił

Potworne?— peruk piętrowaniem bawił,

Bo mu do rogów były podobniejsze,

Lub nadętością szat — bo tym próżniejsze!

Albo wspinaniem się na korki twarde

Jak kopyt róg — lub musem na postawy harde

I rozrzucenia bohaterskie włosa,

Zmrużenia powiek, w górę podrzucenia nosa,

Schylenia powiek na kształt dojrzałego kłosa!...

To on — mąciciel — który mszy tych i kantyków

Z daleka słucha — póty — póty tuman czyniąc,

Aż mają uszy, a nie słyszą krzyków,

Aż Boga przedać idą gdzie za piéniądz

I przepijają szaty Jezusowe...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aż złe i dobre miną... wezną nowe!

 

 

 

 

Koniec

Dialogu: „Wiesław”

 

 

 

 

 

 

 

(ciąg dalszy:)

EPILOG